Lira korbowa – instrument romantycznego mitu

W 2023 r. Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu realizuje rozległy projekt dedykowany lirze korbowej.

Lira korbowa

Lira korbowa to unikatowy instrument muzyczny należący do grupy tzw. chordofonów smyczkowych. Ma odległą, wczesnośredniowieczną proweniencję, związaną z terenami dzisiejszej Hiszpanii i Francji. „To w opactwie Saint Georges w Boscherville powstało pierwsze znane przedstawienie organistrum, czyli pierwotnej, obsługiwanej przez dwie osoby formy liry korbowej.”

Instrument (w roli burdonu) był związany początkowo z rozwojem „chrześcijańskich śpiewów modlitewnych, zwłaszcza monastycznych”. Z czasem, dzięki zmniejszeniu rozmiarów i zmianom konstrukcyjnym, lira korbowa posłużyła również jako melodyczny akompaniament do pieśni i do tańca, wkraczając w świat muzyki świeckiej.

Na lirze korbowej grano w „średniowiecznych klasztorach, kościołach i uniwersytetach, w epoce nowożytnej – w środowisku mieszczańskim i dworskim, gdzie wpisywała się w modę na rustykalne i pastoralne nastroje  powstałe na osnowie antycznych, arkadyjskich idei”.

Konstrukcja liry korbowej

Lira korbowa ma ciekawą konstrukcję, w której rolę smyczka pełni koło wprawiane w ruch korbą. Instrument składa się z pudła rezonansowego o zróżnicowanych formach i rozmiarach, koła-smyczka z korbą, strunociągu, podstawka, strun, komory klawiszowo-tangentowej oraz komory kołkowej.  Jest najprawdopodobniej pierwszym instrumentem strunowym, do którego zastosowano klawiaturę.

Atrybut Wernyhory

Lira korbowa była obecna na ziemiach polskich najprawdopodobniej już w wiekach średnich. Najdłużej jej występowanie i praktyka wykonawcza potwierdzone są na Kresach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, gdzie w XIX wieku lira występowała już wyłącznie jako instrument ludowy, atrybut dziada-lirnika.

Swoista mityzacja liry korbowej, wynikająca z wysokiego statusu lirnika w społeczeństwach tradycyjnych tego czasu i praktyk muzycznych z nim związanych, pozwoliła temu instrumentowi odegrać, poza muzyczną, także ważną rolę społeczną, a przez to artystyczną i literacką. Instrument w sposób szczególny wpisał się w polską tradycję.

Symbolem kresowych lirników stał się legendarny wieszcz Kozak – Wernyhora, który w czasie buntów kozackich działał na rzecz ukraińsko-polskiego pojednania. Przez lud ukraiński traktowany jest jako wieszcz i poeta. W świadomości Polaków utrwalił się głównie jako autor przepowiedni przyszłego odrodzenia Rzeczpospolitej w jej dawnych granicach.

Wystawa „Lira – korbowa instrument romantycznego mitu”

Osią projektu „Lira – korbowa instrument romantycznego mitu” jest wystawa czasowa, która prezentować będzie 24 najcenniejsze liry korbowe znajdujące się w polskich zbiorach, a także przedstawienia tego instrumentu w grafice, malarstwie i fotografiach archiwalnych.

Wystawa realizowana będzie we współpracy z instytucjami z całego kraju m.in.:

• Muzeum Narodowym w Krakowie
• Muzeum Narodowym w Lublinie
• Muzeum Narodowym w Poznaniu
• Muzeum Narodowym w Warszawie
• Muzeum Narodowym we Wrocławiu
• Gminnym Ośrodkiem Kultury i Wypoczynku w Haczowie
• Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie
• Muzeum Hutnictwa w Chorzowie
• Muzeum im. J. Dunin-Borkowskiego w Krośniewicach
• Muzeum Mazowieckim w Płocku
• Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
• Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu
• Muzeum-Skansenem Kurpiowskim im. Adama Chętnika w Nowogrodzie
• Muzeum Śląska Cieszyńskiego
• Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu
• Muzeum Ziemi Bieckiej
• Zamkiem Królewskim na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki
• Biblioteką Jagiellońską w Krakowie
• Biblioteką Narodową w Warszawie
• Narodowym Archiwum Cyfrowym w Warszawie.

Koncerty, warsztaty, happening

W ramach projektu „Lira korbowa – instrument romantycznego mitu” zorganizowane zostaną koncerty tworzące cykl „Lira korbowa – konteksty”, ukazujące ten instrument w perspektywie etnicznej, jako inspiratora różnych gatunków i stylów muzycznych; przeprowadzone zostaną warsztaty budowy lir oraz śpiewu przy ich akompaniamencie; odbędzie się także wydarzenie plenerowe „Ballady dziadowskie” – happening z dziadem-lirnikiem grającym pod kościołem w Szydłowcu, będące odtworzeniem najbardziej typowej dla polskiej kultury kresowej XIX/XX wieku sytuacji wykonawczej z udziałem liry korbowej.

—–

Projekt „Lira korbowa – instrument romantycznego mitu” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

oraz ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego.