Instrumenty … – zobaczyć i usłyszeć tradycję

Instrumenty … – zobaczyć i usłyszeć tradycję

Oryginalność owych muzycznych obiektów, ich „duchowa natura”, uroda formy i detalu, zrodzona z kreatywności ludowego twórcy, w powiązaniu z prezentacją dźwięku i funkcją, jaką spełniały w kulturze ludu, w ich życiu codziennym, obrzędach, w powiązaniu z praktyką wykonawczą i zachodzącymi w niej zmianami – to główne założenia stałej wystawy pt. Instrumenty… – zobaczyć i usłyszeć tradycję w Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu.

Wystawa ta ukazuje ludowe polskie instrumentarium w interdyscyplinarnym entourageu oryginalnych obrazów i fotogramów prezentujących rysunki, grafiki, archiwalne zdjęcia dokumentujące instrument w ikonografii i przedstawiające go jako inspiratora artystów. Instrumenty prezentowane są w dwóch segmentach: w zarysach czterech podstawowych grup, respektowanego do chwili obecnej podziału wg Hornbostla i Sachsa (idiofony, membranofony, chordofony, aerofony), a także w układzie kapel reprezentujących najbardziej charakterystyczne regiony; te są wyborem z najliczniejszego zbioru polskich ludowych instrumentów, będącego w posiadaniu szydłowieckiego muzeum.

Wystawa stała – ożywiona wyobraźnią plastyka, multimediami, zaaranżowana według wspomnianego klucza instrumentologicznego i wynikającego z praktyki wykonawczej – to frapująca „instrumentoteka”, w której prezentowany muzyczny obiekt przykuwa uwagę oryginalnością formy, wzrusza wynikłą z nieudolności twórcy nieporadną brzydotą. Budząc zainteresowanie zwiedzającego, „uruchamia” potrzebę poznania instrumentu w szerszym kontekście, wiedzie ku ścieżce informacji aplikowanej w multimediach i poprzez dotyk otwiera „ukryty świat” instrumentu, dodatkowo ilustrowany umieszczoną na ekranach i panelach ikonografią, z informacjami o budowie instrumentu, jego historii i funkcji. Odpowiada na wiele pytań, np.: Dlaczego wiejscy muzycy nie kupowali nowych, fabrycznych instrumentów? Co to są „dłubane skrzypce”? Dlaczego harmonia przekonfigurowała skład wiejskiej kapeli? Czy dudy to kobza?

Wystawa szydłowiecka poprzez instrument wprowadza odbiorcę w dawny świat kultury muzycznej „włościan” XIX i 1. połowy XX w., których życie przepełnione było ciężką pracą i walką o podstawy egzystencji. Mieli oni jednak naturalną potrzebę spotykania się, wspólnego spędzania czasu. Praca, kultywowanie obrzędów religijnych, radość i smutek dnia codziennego rozwijały tkwiącą od zarania w człowieku potrzebę kontaktu z muzyką. „Inkubowała” muzykę ludu, którą ten przez wieki przekazywał z pokolenia na pokolenie metoda „słuchową”, tj. bez używania zapisu nutowego. Ta potrzeba kontaktu z muzyką generowała rozwój talentów wykonawców i budowniczych instrumentów.

Dziś instrumenty są skromnymi, ale niezwykle wyrazistymi świadkami kultury, jako wytwór ludzkiej ręki stają się kopalnią wiedzy o życiu jednostki, które je wytworzyło, ale również życiu ludzkości (K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, Warszawa 1968).

dr Aneta Oborny
Dyrektor MLIM
Kurator wystawy

Sień Radziwiłłów – Sala kapel ludowych

Przekraczając progi muzeum, zwiedzający wchodzi do Sieni Radziwiłłów, gdzie znajduje się 8 stanowisk z instrumentami „tworzącymi” składy kapel ludowych z najważniejszych polskich regionów etnograficznych. Jako pierwsza prezentowana jest Kapela z Beskidu Śląskiego i Beskidu Żywieckiego, w bliskim sąsiedztwie z Kapelą z Podhala. Dalej, przemieszczając się zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, ukazane są tradycje instrumentalne Wielkopolski, kultywowane w uroczystych i ważnych momentach życia ludu. Prezentowane są: Kapela z Wielkopolski z kozłem białym (weselnym), Kapela z Wielkopolski z kozłem czarnym (ślubnym) i mazankami oraz Kapela z Wielkopolski z dudami. W bezpośrednim sąsiedztwie znajdzie się Kapela z Wielkopolski (szamotulska). Kierując się dalej do centrum Polski widzimy jedną z najbardziej typowych, funkcjonująca od początku XX w., Kapelę z Małopolski Północnej (Radomskie), a ostatnie stanowisko zajmuje kapela funkcjonująca na południowo-wschodnich terenach Polski – Kapela z Rzeszowskiego.

Komnata Radziwiłłów I

W tej sali prezentowane są membranofony: pocierane z Kaszub i Ziemi Chełmińskiej: burczybasy oraz uderzane: kocioł jako instrument obrzędowy i historyczny, a także bębny jedno-  i dwumembranowe do dziś używane w kapelach ludowych całej Polsce.

Dalej znajduje się bogata kolekcja harmonii – instrumentów z grupy idiofonów dętych języczkowych, w których źródłem dźwięku są metalowe języczki przelotowe. W dalszej części wystawy znajdują się chordofony smyczkowe skrzypce, mazanki, złóbcoki, basy, wykonane przez polskich twórców ludowych na wzór profesjonalnych form, a także proste „prymitywne” przykłady instrumentów dla dzieci.

Na wystawie prezentowane są również chordofony uderzane: skrzypce diabelskie kaszubskie i kurpiowskie, oraz cymbały rzeszowskie i wileńskie, rozpowszechnione na południu i północnym-wschodzie Polski.

Następne stanowisko poświęcone jest instrumentom „rekonstruowanym”, które zostały zbudowane przez profesjonalnych lutników jako kopie oryginalnych zachowanych instrumentów kompletnych, takich jak: oktawka, pochodzące z wykopalisk archeologicznych: fidel płocka z XVI w., gęśle opolskie X/XI w. i gęśle gdańskie XIII w., lub instrumentom odtworzonym na podstawie wzmianek w dostępnej literaturze z końca XIX w. – przykładem jest suka zbudowana według rysunku-akwareli Wojciecha Gersona z 1895 r. i rysunku Tadeusza Dowgirda z 1888 r.

Na wystawie znalazły się również chordofony pocierane – tu funkcję smyczka pełni koło, wprawiane w ruch za pomocą korbki, a struny skracane są klawiszami, do których przytwierdzone są tzw. tangenty. Przykładem tego typu instrumentów jest lira korbowa.

Komnata Radziwiłłów II

W tej sali prezentowane są aerofony: jednogłosowe sierszeńki i wielogłosowe dudy wielkopolskie, kozioł biały – weselny i czarny – ślubny oraz dudy żywieckie, gajdy śląskie i dudy podhalańskie. Ekspozycja tych instrumentów wzbogacona jest oryginalnym obrazem autorstwa Pantaleona Szyndlera (1846-1905) pt. Kobziarz z 1879 r. (wł. Muzeum Narodowego w Krakowie), pokazywanym na Pierwszej Polskiej Wystawie Muzycznej w Warszawie w 1888 r.

W dalszej części wystawy prezentowane są idiofony (instrumenty samodźwięczne) różnego typu i o różnej wielkości, wykonane z drewna, metalu i skóry, pogrupowane ze względu na sposób wydobywania z nich dźwięku. Ważnym i ciekawym elementem wystawy są też aerofony o mniejszych gabarytach i różnorodnych formach, m.in. piszczałki, gwizdki, okaryny, rożki pasterskie czy pierdziele. Do aerofonów właściwych, które można zobaczyć na wystawie zalicza się też ludowe instrumenty sygnalizacyjne i pasterskie, występujące na Podlasiu, Kurpiach, Mazowszu, Pomorzu, Beskidach i Podhalu: ligawy, bazuny, trombity, rogi pasterskie.

Zbiory muzealne

Muzeum posiada w swych zbiorach prawie 2.500 muzealiów etnograficznych i historyczno-artystycznych. Zbiory te pod względem liczebności i oryginalności nie mają odpowiednika w kraju. Tworzą je polskie instrumenty ludowe i narzędzia muzyczne, wykonane zarówno przez ludowych twórców oraz profesjonalistów, instrumentarium niemieckie, austriackie, czeskie, włoskie, francuskie czy rosyjskie, instrumenty dawniej używane były przez muzykantów wiejskich, a także rekonstrukcje instrumentów, które znane są tylko z przekazów źródłowych.

W zbiorach znajdują się także narzędzia lutnicze, stolarskie oraz meble z warsztatu stolarskiego słynnego lutnika lubelskiego Franciszka „Borówki” Borowieckiego oraz lutnika ludowego ze Skarżyska – Kamiennej Jana Rafalskiego. W 1969 roku na zamówienie ówczesnej dyrektor Muzeum Danuty Słomińskiej – Paprockiej Jan Rafalski wykonał komplet ukazujący fazy budowy instrumentów dłubanych – skrzypiec oraz basów. Do Muzeum trafiły również gotowe instrumenty jego roboty – skrzypce, basy i bębenki. W 2014 roku Muzeum powiększyło swoje zbiory o kolekcję ludowych instrumentów polskich i bałkańskich oraz rzeźb, gromadzoną przez polskich etnomuzykologów Jadwigę i Mariana Sobieskich.