Oryginalność owych muzycznych obiektów, ich „duchowa natura”, uroda formy i detalu, zrodzona z kreatywności ludowego twórcy, w powiązaniu z prezentacją dźwięku i funkcją, jaką spełniały w kulturze ludu, w ich życiu codziennym, obrzędach, w powiązaniu z praktyką wykonawczą i zachodzącymi w niej zmianami – to główne założenia stałej wystawy pt. Instrumenty… – zobaczyć i usłyszeć tradycję w Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu.

Wystawa ta ukazuje ludowe polskie instrumentarium w interdyscyplinarnym entourageu oryginalnych obrazów i fotogramów prezentujących rysunki, grafiki, archiwalne zdjęcia dokumentujące instrument w ikonografii i przedstawiające go jako inspiratora artystów. Instrumenty prezentowane są w dwóch segmentach: w zarysach czterech podstawowych grup, respektowanego do chwili obecnej podziału wg Hornbostla i Sachsa (idiofony, membranofony, chordofony, aerofony), a także w układzie kapel reprezentujących najbardziej charakterystyczne regiony; te są wyborem z najliczniejszego zbioru polskich ludowych instrumentów, będącego w posiadaniu szydłowieckiego muzeum.

Wystawa stała – ożywiona wyobraźnią plastyka, multimediami, zaaranżowana według wspomnianego klucza instrumentologicznego i wynikającego z praktyki wykonawczej – to frapująca „instrumentoteka”, w której prezentowany muzyczny obiekt przykuwa uwagę oryginalnością formy, wzrusza wynikłą z nieudolności twórcy nieporadną brzydotą. Budząc zainteresowanie zwiedzającego, „uruchamia” potrzebę poznania instrumentu w szerszym kontekście, wiedzie ku ścieżce informacji aplikowanej w multimediach i poprzez dotyk otwiera „ukryty świat” instrumentu, dodatkowo ilustrowany umieszczoną na ekranach i panelach ikonografią, z informacjami o budowie instrumentu, jego historii i funkcji. Odpowiada na wiele pytań, np.: Dlaczego wiejscy muzycy nie kupowali nowych, fabrycznych instrumentów? Co to są „dłubane skrzypce”? Dlaczego harmonia przekonfigurowała skład wiejskiej kapeli? Czy dudy to kobza?

Wystawa szydłowiecka poprzez instrument wprowadza odbiorcę w dawny świat kultury muzycznej „włościan” XIX i 1. połowy XX w., których życie przepełnione było ciężką pracą i walką o podstawy egzystencji. Mieli oni jednak naturalną potrzebę spotykania się, wspólnego spędzania czasu. Praca, kultywowanie obrzędów religijnych, radość i smutek dnia codziennego rozwijały tkwiącą od zarania w człowieku potrzebę kontaktu z muzyką. „Inkubowała” muzykę ludu, którą ten przez wieki przekazywał z pokolenia na pokolenie metoda „słuchową”, tj. bez używania zapisu nutowego. Ta potrzeba kontaktu z muzyką generowała rozwój talentów wykonawców i budowniczych instrumentów.

Dziś instrumenty są skromnymi, ale niezwykle wyrazistymi świadkami kultury, jako wytwór ludzkiej ręki stają się kopalnią wiedzy o życiu jednostki, które je wytworzyło, ale również życiu ludzkości (K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, Warszawa 1968).

dr Aneta Oborny
Dyrektor MLIM
Kurator wystawy

Przekraczając progi muzeum, zwiedzający wchodzi do Sieni Radziwiłłów, gdzie znajduje się 8 stanowisk z instrumentami „tworzącymi” składy kapel ludowych z najważniejszych polskich regionów etnograficznych. Jako pierwsza prezentowana jest Kapela z Beskidu Śląskiego i Beskidu Żywieckiego, w bliskim sąsiedztwie z Kapelą z Podhala. Dalej, przemieszczając się zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, ukazane są tradycje instrumentalne Wielkopolski, kultywowane w uroczystych i ważnych momentach życia ludu. Prezentowane są: Kapela z Wielkopolski z kozłem białym (weselnym), Kapela z Wielkopolski z kozłem czarnym (ślubnym) i mazankami oraz Kapela z Wielkopolski z dudami. W bezpośrednim sąsiedztwie znajdzie się Kapela z Wielkopolski (szamotulska). Kierując się dalej do centrum Polski widzimy jedną z najbardziej typowych, funkcjonująca od początku XX w., Kapelę z Małopolski Północnej (Radomskie), a ostatnie stanowisko zajmuje kapela funkcjonująca na południowo-wschodnich terenach Polski – Kapela z Rzeszowskiego.

W tej sali prezentowane są membranofony: pocierane z Kaszub i Ziemi Chełmińskiej: burczybasy oraz uderzane: kocioł jako instrument obrzędowy i historyczny, a także bębny jedno-  i dwumembranowe do dziś używane w kapelach ludowych całej Polsce.

Dalej znajduje się bogata kolekcja harmonii – instrumentów z grupy idiofonów dętych języczkowych, w których źródłem dźwięku są metalowe języczki przelotowe. W dalszej części wystawy znajdują się chordofony smyczkowe skrzypce, mazanki, złóbcoki, basy, wykonane przez polskich twórców ludowych na wzór profesjonalnych form, a także proste „prymitywne” przykłady instrumentów dla dzieci.

Na wystawie prezentowane są również chordofony uderzane: skrzypce diabelskie kaszubskie i kurpiowskie, oraz cymbały rzeszowskie i wileńskie, rozpowszechnione na południu i północnym-wschodzie Polski.

Następne stanowisko poświęcone jest instrumentom „rekonstruowanym”, które zostały zbudowane przez profesjonalnych lutników jako kopie oryginalnych zachowanych instrumentów kompletnych, takich jak: oktawka, pochodzące z wykopalisk archeologicznych: fidel płocka z XVI w., gęśle opolskie X/XI w. i gęśle gdańskie XIII w., lub instrumentom odtworzonym na podstawie wzmianek w dostępnej literaturze z końca XIX w. – przykładem jest suka zbudowana według rysunku-akwareli Wojciecha Gersona z 1895 r. i rysunku Tadeusza Dowgirda z 1888 r.

Na wystawie znalazły się również chordofony pocierane – tu funkcję smyczka pełni koło, wprawiane w ruch za pomocą korbki, a struny skracane są klawiszami, do których przytwierdzone są tzw. tangenty. Przykładem tego typu instrumentów jest lira korbowa.

W tej sali prezentowane są aerofony: jednogłosowe sierszeńki i wielogłosowe dudy wielkopolskie, kozioł biały – weselny i czarny – ślubny oraz dudy żywieckie, gajdy śląskie i dudy podhalańskie. Ekspozycja tych instrumentów wzbogacona jest oryginalnym obrazem autorstwa Pantaleona Szyndlera (1846-1905) pt. Kobziarz z 1879 r. (wł. Muzeum Narodowego w Krakowie), pokazywanym na Pierwszej Polskiej Wystawie Muzycznej w Warszawie w 1888 r.

W dalszej części wystawy prezentowane są idiofony (instrumenty samodźwięczne) różnego typu i o różnej wielkości, wykonane z drewna, metalu i skóry, pogrupowane ze względu na sposób wydobywania z nich dźwięku. Ważnym i ciekawym elementem wystawy są też aerofony o mniejszych gabarytach i różnorodnych formach, m.in. piszczałki, gwizdki, okaryny, rożki pasterskie czy pierdziele. Do aerofonów właściwych, które można zobaczyć na wystawie zalicza się też ludowe instrumenty sygnalizacyjne i pasterskie, występujące na Podlasiu, Kurpiach, Mazowszu, Pomorzu, Beskidach i Podhalu: ligawy, bazuny, trombity, rogi pasterskie.

Muzeum posiada w swych zbiorach prawie 2.500 muzealiów etnograficznych i historyczno-artystycznych. Zbiory te pod względem liczebności i oryginalności nie mają odpowiednika w kraju. Tworzą je polskie instrumenty ludowe i narzędzia muzyczne, wykonane zarówno przez ludowych twórców oraz profesjonalistów, instrumentarium niemieckie, austriackie, czeskie, włoskie, francuskie czy rosyjskie, instrumenty dawniej używane były przez muzykantów wiejskich, a także rekonstrukcje instrumentów, które znane są tylko z przekazów źródłowych.

W zbiorach znajdują się także narzędzia lutnicze, stolarskie oraz meble z warsztatu stolarskiego słynnego lutnika lubelskiego Franciszka „Borówki” Borowieckiego oraz lutnika ludowego ze Skarżyska – Kamiennej Jana Rafalskiego. W 1969 roku na zamówienie ówczesnej dyrektor Muzeum Danuty Słomińskiej – Paprockiej Jan Rafalski wykonał komplet ukazujący fazy budowy instrumentów dłubanych – skrzypiec oraz basów. Do Muzeum trafiły również gotowe instrumenty jego roboty – skrzypce, basy i bębenki. W 2014 roku Muzeum powiększyło swoje zbiory o kolekcję ludowych instrumentów polskich i bałkańskich oraz rzeźb, gromadzoną przez polskich etnomuzykologów Jadwigę i Mariana Sobieskich.